بادگیر دوطبقه یزد تنها بادگیر دوطبقه در ایران

تنها بادگیر دو طبقه ایران واقع در خانه تاریخی آقازاده ابرکوه به لحاظ برخورداری از مهندسی بی نظیر، عمل تهویه هوا را حتی در روزهایی که باد زیادی نمی وزد، انجام می دهد.

جاذبه های طبیعی و تاریخی فوق العاده زیبا و کم نظیر ابرکوه، این شهر را به یکی از شهرهای نمونه گردشگری کشور و استان یزد و صد البته یکی از مقاصد گردشگری مسافران و گردشگران داخلی و خارجی تبدیل کرده است.

یکی از این آثار منحصر به فرد، خانه تاریخی آقازاده است که تصویرش را همه ایرانیان بارها روی اسکناس های 20.000 ریالی مشاهده کرده اند که همین حسن انتخاب برای حک کردن عکس بادگیرهای دو طبقه ای که در جهان همتا ندارد به روی پول رایج کشور، نشان از زیبایی و عظمت این بنای تاریخی دارد.

سادگی کوچه های کاهگلی محله دروازه میدان را باید طی کرد تا بعد از عبور از ساباط های قدیمی که با قلوه سنگ هایی سنگ فرش شده اند، شاهد شکوه بنایی تاریخی باشیم که زیبایی وصف ناپذیرش، چشم همگان را مجذوب خود کرده است.

خانه آقازاده در سال 1157 هجری خورشیدی به سفارش حاج حسین ابرقویی یکی از ثروتمندان شهر ابرکوه در در زمینی به مساحت 1500 متر مربع به مساحت 820 مترمربع بنا شده و در 24 بهمن 75 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

وجود تنها بادگیر دو طبقه ایران و معماری بی نظیر آن، کلاه فرهنگی، حوض مستطیل شکلی که انعکاس شاهکار معماری در آن خودنمایی می کند، حیاطی که از سه جهت در بین اتاق های متعدد محصور شده، استفاده از مصالح بومی همچون خشت و آجر، درهای چوبی و پنجره هایی با شیشه های رنگی و گچ بری های ماهرانه از ویژگی های شاخص این بنای تاریخی است.

البته شاخصه اصلی خانه آقازاده، بادگیرهای آن است که دو طبقه بودن آن موجب تمایز این برج های تهویه هوا با سایر بادگیرهای استان یزد شده است؛ 18 متر ارتفاع، 18 متر مربع مساحت و 19 دریچه تنظیم جریان هوا از مشخصه های ظاهری بادگیرهای دو طبقه این خانه کویری است.

مهندسی بادگیرهای نامبرده در زمانی که شاید علم مهندسی و معماری همچون امروز پیشرفته و همراه با تکنولوژی های مدرن نبوده، آنچنان دقیق و علمی بوده که حتی در روزهایی که باد چندانی نمی وزد، عمل تهویه را انجام می دهد و موجب خنک شدن ساختمان می شود.

انواع اتاق های این خانه شامل اتاق های سه دری، پنج دری، تابستان نشین و خیشخان یا دارآفرین بوده و خیشخان در واقع اتاقی در کنار اﺗﺎق تابستانه بوده که در ﺳﻘﻒ آن ﻧﻮرﮔﻴﺮی با ﻋﻨﻮان ﺧﻴﺸﺨﺎن بوده که آن را با ﺣﺼﻴﺮ، ﺳﻔﺎل ﻳﺎ بوته های ﺧﺎردار می پوشاندند و بر آن آب می پاشیدند تا اتاق خنک شود.

کلاه فرنگی یکی دیگر از شاخصه های خانه آقازاده است، کلاه فرنگی در واقع عمارتی کوچک با تزییناتی زیباست که در دوره قاجار رایج شد و سبک معماری آن ترکیبی از سبک های ایرانی و اروپایی است.

کلاه فرنگی خانه ی آقازاده بر بام تالار اصلی در کنار بادگیر قرار دارد و سقف پنج دری اصلی را تشکیل داده است. این عمارت به صورت هشت ضلعی بوده که در هر وجه آن یک پنجره با شیشه های رنگی وجود دارد و به نحوی طراحی شده است که بیشترین نور را به تالار اصلی منتقل کند.

مقرنس یا آهو پای، شیشه های رنگی، گچ بری، اُرسی(پنجره های مشبک مستطیل شکلی که به جای باز شدن دایره ای به شکل عمدی از پایین به بالا باز می شوند و معمولاً تزییناتی مثل شیشه رنگی با قاب چوبی گره چینی در آن ها به کار رفته است) و قطار بندی (نوعی از هنر مقرنس کاری است که در یک خط مستقیم کار شده مانند مقرنس بین طاق و دیوارهای یک اتاق) از جمله تزئینات خانه آقازاده ابرکوه است.

این خانه ی تاریخی به همراه چهار خانه ی تاریخی و زیبای دیگر که همگی در داخل یک کوچه قرار دارند به عنوان مجموعه تاریخی آقازاده ابرکوه شناخته می شود و این روزها هر یک از انها با یک کاربری خاص از جمله هتل، رستوران، کافی شاپ و غیره، پذیرای گردشگران داخلی و خارجی در تمام ایام سال هستند.

امارات متحده عربی در سال 1392 طی درخواستی بی پایه و اساس به یونسکو خواستار ثبت بادگیرها به نام این کشور شد در حالی که تنها خاستگاه این سازه ها، ایران است لذا دولتمردان کشورمان در راستای حمایت از این سازه مهندسی شده توسط ایرانیان، طی اقدامی مهم، طرح بادگیر زیبا و دو طبقه خانه آقازاده را از سال 93 روی اسکناس های 2000 تومانی چاپ کرده اند.

راز راهروهای پنهان زیرین خانه های تاریخی یزد

راهروهای زیرزمینی منجر به اتصال خانه های تاریخی یزد به همدیگر می‎ شود، اما ماجرای این راهروهای زیرزمینی که در برخی از خانه های تاریخی باقی مانده چیست؟

یکی از ویژگی های کمتر دیده شده خانه های تاریخی را می توان در بافت ارزشمند جهانی یزد دید، داشتن راهروهایی زیرزمینی که منجر به اتصال خانه ها به همدیگر می‎ شود، اما ماجرای این راهروهای زیرزمینی که در برخی از خانه های تاریخی باقی مانده چیست؟

یکی از میراث به جای مانده از دوران گذشته که شاید کمتر در مورد آن صحبت شده، راهروهای تاریخی خانه های قدیمی یزد است که در قسمت زیرین بافت تاریخی هنوز آثار آن به وضوح دیده می شود و مواردی از خانه ها نیز هنوز شاهد وجود این راهروها در خانه هایشان هستند.

هرچند خطوط آب و گاز و بعضا آسفالت خیابان موجب مسدود شدن بسیاری از این مسیرها و راهروها شده اما هنوز برخی از خانه ها از راهروهای مرموزی خبر می دهند که گاهی تا خانه همسایه ادامه دارد. این مسیرهای قدیمی که بعضا دست نخورده همچنان در زیر خانه های تاریخی وجود دارند،به کجا خواهند رسید؟ و چرا و به چه علتی ایجاد شده اند و قدمت آن ها متعلق به چه زمانی است؟

در سفری که به شهر یزد داشتم، توجهم به این راهروها جلب شد! در خلال صحبت با دوستان یزدی و پرس و جویی که با اهالی و مخصوصا کهنسالان داشتم متوجه شدم که در گذشته و در جنگ جهانی اول که یزد دچار قحطی فراوانی بوده است، مردم از ترس گروه های خارجی دشمن به این قسمت ها پناه می بردند. در این زمان، در مقابل ترس از دشمن فرزندان و همسران خود را در این بخش های زیرزمینی پنهان می کردند و با مقداری غذا مقابل راهروها را با دیواری تیغه ای می پوشاندند تا دشمن متوجه این خانواده ها نشود و چه بسا بسیاری از این افراد در صورت آسیب دیدن شوهران همین طور پشت دیوار مانده تا می مردند.

هر چند ساخت این راهروها منسوخ شده بود اما در زمان های بعدی در مورد وقایعی مانند کشف حجاب از آن ها استفاده شده است. این راهروها که هنوز هم در برخی از خانه های بافت تاریخی یزد وجود دارد، عموما بین خانه های یک قوم مانند عرب ها و همسایگان و مقاصدی مانند مسجد و حمام های عمومی ساخته می شده است.

البته این را هم متذکر شوم که در تاریخ مکتوب و شفاهی یزد از راه های زیرزمینی و مسیرهای زیرزمینی نیز یاد شده که برخی مربوط به مسیرهای قنات و برخی راهروهای زیرزمینی است و از ابتدای تاریخ یزد در کتب مختلف و دوران مختلف از قرون اولیه اسلامی تا دوران اسلامی از این راهروها استفاده می شده است.

در دوران آل مظفر راه های رفت و برگشتی به بیرون شهر بوده و بعضا از ارتباط این راه ها برای تردد سربازها استفاده می کردند. جنگ های مختلف مانند دوران افغان ها و صفویه و دیگر جنگ ها نیز جزو مواردی است که این راهروها مورد استفاده قرار گرفتند تا جنگ اول و دوم جهانی که پایشان به یزد هم باز شده از این مسیرها استفاده می شده است.

این راهروها که امروزه هنوز در برخی از خانه های تاریخی و حتی مساجد علمیه یزد وجود دارد و تخریب نشده با وجود منسوخ شدن، توسط مالکان این خانه ها مورد استقبال قرار گرفته و بعضا درصدد احیای این مسیرها هستند.