بروز شیوه‌های جدید بیابان‌زایی در کشور

استاد دانشگاه و چهره ماندگار کویرشناسی ایران بروز آنچه انواع جدیدی از بیابان زایی در ایران می خواند ،سخن گفت و تصریح کرد: کویرها در خطرند.

دکتر پرویز کردوانی در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران‌(ایسنا)، منطقه سمنان،با بیان اینکه عوامل بیابان زایی در گذشته بسیار زیاد بود اما با گذشت زمان این عوامل کمتر شده اند، اظهار کرد: در گذشته سوخت همه منازل و واحدهای تولیدی نظیر آجرپزی و سفال پزی از چوب و بوته های کویری بود اما امروزه از گاز و گازوئیل استفاده می کنند. حتی در گذشته های دور و در زمانی که شاه عباس دستور احداث999 کاروانسرا را در اقصی نقاط کشور و از جمله در بسیاری از معابر و شهرهای کویری ایران صادر کرد بعلت استفاده بی رویه از سوخت هایی از این دست اطراف این کاروانسرا به کویر تبدیل شد چرا که آجرها و خشت های بکار رفته در این کاروانسراها در همان محل تولید می شد و پختن آجرها نیز از محل سوخت چوب درختان و درختچه ها و بوته های کویری تامین می شد و همین باعث از بین رفتن پوشش گیاهی منطقه می شد.

وی، ادامه داد: در گذشته استفاده انبوه از چوب درختان در ساخت خانه های گلی و آجری و یا ساخت کپرها و خانه هایی از بوته ها و گیاهانی نظیر خارشتر در بسیاری از استان ها و خصوصا استان هایی نظیر سیستان و بلوچستان و...معمول بوده اما امروزه از مصالح دیگری استفاده می شود لذا بیابان زایی و پیش رویی کویر در گذشته نیز وجود داشته و در سالیان اخیر کمتر نیز شده است.

بروز انواع جدیدی از بیابان زایی در ایران

وی با بیان اینکه بیابان زایی انواع مختلفی دارد، یادآور شد: همانطور که اشاره شد بیابان زایی از نوع آنچه که بیان شد نه تنها افرایش نیافته بلکه کمتر نیز شده اما انواع جدیدی از بیابان زایی بوجود آمده که همین ها مشکل ساز هستند.

دکتر کردوانی، به پیشروی کویر در جنوب شهرهایی نظیر سمنان و گرمسار اشاره کرد و گفت: در حال حاضر به علت تعدد چاه ها و خشکسالی های مداوم سطح آب های زیرزمینی در استان بسیار پایین رفته است.

وی ادامه داد: در گذشته گیاهان کویری ریشه می دوانیدند و از همین سفره های زیرزمینی آبیاری می شدند اما امروز به دلایلی که ذکر شد سطح آب های زیرزمینی 200تا 250 متر پایین تر رفته و گیاهان نمی توانند از طریق آنها رشد کنند و همین ها باعث شده کویر در مناطق مختلف و از جمله در همین جنوب سمنان و گرمسار پیشروی کرده و منطقه از پوشش گیاهی خالی شود.

این استاد دانشگاه، ادامه داد: چاه های عمیق از یک طرف و تعدد سدهای کشاورزی از طرف دیگر باعث وقوع این وضعیت و کاهش پوشش گیاهی شده و در نتیجه این مناطق کم کم مستعد و منبع گرد و غبار می شوند.

وی با بیان اینکه استفاده از چوب درختان برای سوخت توسط مردمان حاشیه جنگل ها در گذشته خطر بزرگی بود اظهار کرد: البته این معضل با ورود گاز شهری و گازوییل و... تاحدودی مرتفع شد اما در سالیان اخیر با گران شدن سوخت ها دورباره بخاری های چوبی در برخی مناطق راه افتاده اند.

دکتر کردوانی یادآور شد: متاسفانه امروز دیده می شود برخی از مردم حاشیه جنگل ها برای استفاده از سوخت چوب بعلت حفاظت محیط زیست و سازمان جنگل ها و...و جریمه احتمالی با ریختن گازوئیل در پای درختان آن ها را خشک و بعد استفاده می کنند که قانون را دور زده باشند چرا که استفاده از چوب درخت خشک منع قانونی ندارد لذا باید در این خصوص هوشمندانه تر اقدام شود.

این کویرشناس گرمساری، با بیان اینکه کویرهای گرمسار و سمنان به دلیل وجود آب در منطقه در گذشته سرشار از نمک های مفید بود،خاطرنشان کرد: اگر این وضعیت ادامه بیابد همه این معادن نمک در آینده تعطیل می شوند چرا که دیگر نمکی وجود نخواهد داشت.

کویرها دارند از بین می روند

این چهره ماندگار با اذعان به اینکه کویرها دارند از بین می روند، تصریح کرد: در گذشته سطح آب های زیرزمینی در کویر بالا بود و از همین رو در جنوب سمنان جنگل های دست کاشتی احداث شده اما ادامه این وضعیت کویر و همه رستنی های آن را با خطر مواجه می کند. در گذشته نهال ها را در حاشیه کویر می کاشتند و دو سال آن را آبیاری می کردند و درخت ریشه می زد و از لایه های بالایی سفرهای آبی استفاده می کرد اما امروز سطح سفره ها 250 متر پایین تر رفته و لذا درخت ها قادر به ریشه دوانیدن نیستند و کم کم خشک می شوند.

وی به سرنوشت دریاچه نیریز اشاره کرد و گفت: در نیریز به علت زدن سد، دریاچه خشک و کم کم تبدیل به نمک زار می شود البته اگر شور نبود تبدیل به گرد و غبار می شد و معضل دیگری بوجود می آورد.

کردوانی به راهکارهای تثبیت شن های روان اشاره و با انتقاد از راهکارهای فعلی، گفت: معمولا برای این کار از مالچ استفاده می کنند، این درحالیست این روش به دلایلی که عرض می کنم درست نیست.البته این را به مسئولان عرض کرده ام و راههای جایگزین را نیز پیشنهاد می دهم.

وی اضافه کرد: مالچ، فراورده ای نفتی است و نخست اینکه هزینه بر و گران است و باید از این ماده ارزشمند برای ایجاد درآمد برای کشور استفاده شود.ضمن اینکه تکنولوژی آن نیز هزینه بر و گران است.

وی ادامه داد: اگر مالچ را بر روی تپه های شنی بپاشند ، منطقه شبیه مزرعه ای سوخته می شود و منظره کویر و منطقه نازیبا و سیاه می شود زیرا ضریب حرارت را بالا می برد. ضمن اینکه حیات همه مارمولک ها و حشرات و سوسک ها و حتی برخی گونه های گیاهی کویر را نیز به مخاطره می اندازد.

کردوانی افزود: دلیل دیگری که من مخالف پاشیدن مالچ هستم این است که این ماده بوی بدی دارد و باد بوی قیر و نفت را به روستاهای مسکونی حاشیه کویر می برد ضمن اینکه می تواند عامل مریضی نیز باشد. همچنین اگر مالچ روی شن های روان پاشیده باشند نباید روی آن حرکت کرد نه ماشین نه انسان و نه دام ها و حیوانات.؛ چرا که اگر روی آن بروند اثرش از بین می رود و نمی تواند شن های روان را تثبیت کند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اثر مالچ بعد از مدتی از بین می رود، خاطرنشان کرد: عیب دیگر استفاده از مالچ این است که اثرگذاری آن بعد از مدتی از بین می رود و تبدیل به چیزی شبیه دوده بخاری می شود که علاوه بر نازیبایی آن ایجاد آلودگی نیز می کند.

دکتر کردوانی،با بیان اینکه از آنچا که این روش هزینه بر و مشکلاتی به همراه دارد و از طرفی توانایی کاشت جنگل های دست کاشت هم در همه مناطق نیست به طرح این سووال پرداخت که راهکار کم هزینه و ماندگارتر چیست،به خبرنگار ایسنا گفت: یک روش که پیشتر نیز پیشنهاد شده این است که از" مالچ زیستی"استفاده شود که بنا به دلایلی این روش نیز مناسب نیست.چرا که تولید انبوه مالچ زیستی هزینه بر بوده و مشکلات متعدد دیگری دارد.از جمله اینکه ما برای تامین غذا و امنیت غذایی مان نیاز به اراضی و مزارع مان داریم و این که بخش زیادی از آنها را صرف این کار کنیم مقرون به صرفه نیست.

راهکار کردوانی برای تثبیت شن های روان و کانون های بحرانی

این کویرشناس گفت: پیشنهاد من برای تثبیت شن های روان به جای استفاده از مالچ نفتی یا مالچ زیستی و دیگر روش های هزینه بر، استفاده از "خاک رس"و پاشیدن آب بر روی آن است.

وی به دلایل ضرورت استفاده از این روش اشاره کرد و افزود: نخست اینکه استفاده از این روش ارزان و کم هزینه است. دوم اینکه کشور خود ما خاک رس به میزان کافی دارد و نیاز به واردات و خروج ارز نیست. سوم اینکه تکنولوژی ساده و ارزانی نیاز دارد.

وی اضافه کرد: دلیل چهارم این است که خاک رس برخلاف مالچ که طبیعت را سیاه و مستعد گرما می کرد خاک رس آن را سفید و خنک می کند. همچنین در این روش کافی است یک بار بر روی آن خاک رس ریخته شود نیاز به دوباره کاری و هزینه مضاعف ندارد. همچنین اگر رس بپاشند چنانچه منطقه قابل کشت باشد بر خلاف مالچ که دیگر نمی توان آن را دوباره کاشت،در صورت تامین آب، قابل احیا و کشت مجدد است.

دکتر کردوانی با بیان اینکه بیابان های جدیدی در راهند، یادآور شد: در گذشته بسیاری از بیابان های فعلی قابل کشت بود بطور مثال از لاسجرد تا سرخه مزارع مختلفی بود که از طریق قنات هایی که در گذشته بود آبیاری می شدند اما امروزه خیلی از آنها بیابان شده و مستعد گرد و غبارند.

باید برروی باتلاق گاو خونی و دریاچه نیریز خاک رس بپاشند

وی ادامه داد: باید در مناطق مختلف و از جمله در باتلاق گاو خونی و دریاچه نیریز 5 تا 6 سانتیمتر خاک رس بپاشند یک بار بر روی آن آب بپاشند تا مانع از ایجاد گرد و غبار و حرکت شن های روان شوند. ضمن اینکه عملی کردن این روش در استای اقتصاد مقاومتی مدنظر مقام رهبری نیز هست.

وی با بیان اینکه در ایران از گذشته تا امروز اقدامات خوبی در حوزه بیابان زدایی داشته ایم اظهار کرد: کشور ما یکی از موفق ترین کشورهای دنیا در بحث جنگل بوده و هیچ کشوری از این نظر با ما قابل مقایسه نیست.

جنگل های سمنان و خطر خشک شدن

وی با بیان اینکه جنگل های سمنان در خطر خشک شدن اند،افزود: این جنگل ها به دلیل اینکه در بالادست این جنگل ها چاه های متعدد زده اند و سطح آب سفره های زیرزمینی پایین رفته در خطر خشک شدن قرار دارند.

کردوانی با اشاره به منافع موجود در کویر اظهار کرد: اگر این روند ادامه بیابد دیگر کویر بلاستفاده می ماند و نمی توان انواع ارزشمندی از نمک که در آن برداشت می شود را تولید کرد. در کویر گرمسار به علت پایین رفتن سطح آب ها ، برداشت نمک با مشکلاتی روبرو می شود و یا در جندق که کانال هایی به طول 10 کیلومتر تا مخزن زده اند تا نمک برداشت کنند الان خشک شده اند . ضمن اینکه اگر چاه زدن های متوالی ادامه داشته باشد چاه ها نیز می میرند چرا که سطح آب ها انقدر پایین می رود که کم کم به نمک و آب شور می رسند و اینگونه آب ها نیز قابل استحصال نیست.

گفت و گو از هوشنگ حبیبی خبرنگار ایسنا در سمنان