جمهوری آذربایجان در پی ثبت جهانی چوگان

جمهوری آذربایجان؛ هویت فرهنگی مستقل یا ساخت هویت فرهنگی؟

گروه تحقیق و تفسیر خبر- مطرح شدن موضوع ثبت بازی ایرانی چوگان توسط جمهوری آذربایجان در سازمان یونسکو، در حالی به موضوع روز محافل رسانه ای کشور تبدیل شده است که تلاش باکو برای ثبت آن و تعلل دست اندرکاران مرتبط داخل کشور برای چنین اقدامی، سوالات بیشماری را پیش روی ما قرار می دهد.

آثار باستانی و معنوی بعنوان بخشی از جغرافیای فرهنگی و معنوی کشورها همواره نقش مهمی در جهت دهی و هویت بخشی تاریخی یک ملت و کشور داشته است و در این میان حفظ و حتی افزایش این آثار و ارزش های معنوی همواره بعنوان یکی از وظایف دولت ها شناخته می شود. در این قالب، هویت و جغرافیای فرهنگی ایران که زمانی در چارچوب جغرافیای سیاسی ایران بزرگ تعریف می گردید، در طول زمان با تقسیم جغرافیایی ایران بزرگ به کشورهای مختلف مورد آماج این کشورها قرار گرفت و تا به امروز هر یک از این کشورها تلاش داشته اند تا بخشی از هویت یکپارچه ایرانی را به درون هویت خود بکشانند. در این چارچوب جمهوری آذربایجان یکی از این کشورها محسوب می شود که در یک دهه گذشته تلاش داشته تا نشانه ها و عناصر هویت فرهنگی ایرانی را در درون هویت خود بازتعریف و یا بازسازی نماید. در این رابطه، پس از آنکه جمهوری آذربایجان توانست ساز ˈتارˈ و آواز ˈآشیقلارˈ را به نام خود در سازمان علمی فرهنگی ملل متحد (یونسکو) به ثبت رساند و کتیبه های فارسی مقبره شاعر پارسی گو ˈنظامی گنجویˈ را جذف کند، این بار نیز تلاش دارد بازی ˈچوگانˈ ایرانی را به نام کشور جمهوری آذربایجان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رساند.

جمهوری آذربایجان از مدتی پیش، با تهیه پرونده ای با عنوان ˈچوگان، بازی محلی قره باغˈ بطور رسمی از یونسکو خواسته است تا این بازی سنتی ایرانی را به نام خود، در نشست کمیته میراث معنوی یونسکو که حدود یک ماه دیگر (اوایل آذر- دسامبر) به میزبانی جمهوری آذربایجان برگزار می شود، جهانی کند.

پیشینه چوگان و چوگان بازی

چوگان از بازیهای باستانی ایران بوده است و این بازی از سال 600 قبل از میلاد در ایران شکل گرفته و در زمان هخامنشیان بازی می شده است. این رشته به دلیل رواج در میان پادشاهان و بزرگان به بازی شاهان معروف بوده است. نام چوگان از نام چوبی که در آن استفاده می شود، برگرفته شده است. چوگان امروزه به ورزشی جهانی تبدیل شده است و بیش از 77 کشور مسابقات و برنامه های ویژهٔ چوگان برگزار می کنند. چوگان همچنین از جمله ورزش هایی است که از سال 1900 (میلادی) تا سال 1939 (میلادی) به عنوان یک ورزش در مسابقات جهانی المپیک بازی شده و هم اکنون نیز از سوی کمیته بین المللی المپیک به عنوان یکی از ورزش های جهانی شناخته شده است.

چوگان به هنگام کشورگشایی داریوش اول در هند، در آن سرزمین رواج یافت. همچنین در دوره ساسانیان بخشی از فرهنگ بازی های این دوره بوده است. رودکی نخستین شاعری است که پس از اسلام از چوگان گفتگو می کند و فردوسی نیز فراوان از آن نام می برد. فردوسی قصه چوگان بازی سیاوش و افراسیاب را به نظم درمی آورد و در جای دیگری می گوید: همه کودکان را به میدان فرست برای دیدن گوی و چوگان فرست

سعدی، حافظ، ناصرخسرو و مولانا هم به چوگان اشاره کرده اند.

مغولان پس از حمله به ایران و در زمانی که با فرهنگ و هنر ایران آشنا می شوند، چوگان بازی را نیز یاد گرفته و در سراسر امپراطوری وسیع خود رواج می دهند. می توان گفت که گرایش کشورهای شرق آسیا به چوگان به همین دلیل است. از این دوره به عنوان جدی ترین برهه خروج چوگان از ایران یاد می شود.

چوگان در دوره صفویه به شکوفایی رسید.

اسناد تاریخی نشان داده اند که شاه عباس چوگان باز بوده و حتی پیش از اینکه به اصفهان بیاید در قزوین که پایتخت ایران بوده چوگان بازی می کرده است. همچنین میدان نقش جهان اصفهان برای چوگان بازی بنا نهاده شده بود. اروپاییان در زمان صفویان و در زمان استعمار خود در هند، با این بازی آشنا شدند و افسران انگلیسی نیز به طور حرفه ای چوگان را در باشگاه کلکته آموخته و با خود با انگلیس بردند. بعدها نیز ورزش هایی از قبیل گلف و هاکی پدید آوردند که دسته های استفاده شده در این بازی ها به همان چوب چوگان برمی گردد. در سال 1860میلادی، چوگان در انگلیس متداول می شود، سپس از این کشور بازی به آمریکای جنوبی می رود و بشدت رواج می یابد چنانکه اکنون چوگان در آمریکای جنوبی از همه جای دنیا بیشتر بازی می شود و طرفداران بسیاری نیز دارد. این ورزش در ایران پس از صفویان کم کم رو به فراموشی رفت. البته در زمان پهلوی در ارتباط با اروپاییان، چوگان دوباره مورد توجه قرار گرفت، ولی مانند گذشته رواج نیافت. امروزه سعی می شود توجه بیشتری به این ورزش نشان داده شود. همچنین اقداماتی برای تاسیس زمین هایی سرپوشیده برای زنان انجام شده است. چوگان بازی بی انگیزه ای نبوده و کاملا یک بازی استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز داشته است. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم می کرده اند. اسب وقتی مقابل مانعی قرار می گیرد، فرار می کند اما اسب چوگان به سمت مانع رفته و خود را در شرایطی قرار می دهد که سوار، چوگان بزند. اسبی که خود را با شرایط چوگان باز در میدان تطبیق می دهد براحتی در میدان جنگ نیز حضور می یابد.

**چرایی اقدامات

جمهوری آذربایجان کنونی که بخشی از ایران دوران گذشته محسوب می شود و برای سال های متمادی جغرافیای فرهنگی آن در چارچوب جغرافیای فرهنگی ایران بزرگ تعریف می شده است، پس از جدا شدن از ایران و سپس استقلال از اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 بعنوان یک کشور مستقل تلاش کرده تا هویت تاریخی مستقل خود را بازسازی و بازتعریف نماید.

جمهوری آذربایجان که در دوره های مختلف ریاست جمهوری این کشور رویکردهای فرهنگی خود را در بازه های مختلف دنبال کرده، همواره تحت تاثیر تفکرات ملی گرایانه بوده که این تفکرات نیز از شیب پایین به سمت شیب بالا تداوم داشته است. از زمان استقلال این جمهوری، روسای جمهور این کشور رویکردهای مختلفی را در حوزه موضوعات فرهنگی دنبال کرده اند که این روسا به ترتیب محمدامین رسول زاده از حزب مساوات که در سال 1329 تشکیل شد و از 1336 تا 1338 در آذربایجان قفقاز به قدرت رسید و از مبلغان اصلی پان ترکیسم به شمار می آمد. روسای جمهوری پس از استقلال از اتحاد جماهیر شوروی نیز ˈایاز مطلب افˈ بین سال های 1991-1992، ˈابوالفضل ایلچی بیگˈ بین سال های 1992-1993 و ˈحیدر علی افˈ بین سال های 1993-1998 و 1998-2003 بوده اند که این سیاست را برخی به صورت افراطی و برخی به صورت متوازن دنبال کرده اند که در این میان بیشترین میزان همکاری های فرهنگی میان ایران و جمهوری آذربایجان به دوران حیدر علی اف بازمی گردد.

در این قالب به نظر می رسد، مسیری که دولتمردان این کشور طی سال های گذشته برای بازیابی هویت فرهنگی خود برگزیده اند، مسیری بوده که از جغرافیای فرهنگی ایران و ارزش های مشترک فرهنگی این مرز و بوم عبور کرده است. جمهوری آذربایجان طی یک دهه اخیر تلاش کرده تا به بهره گیری از فضای تنوع فرهنگی موجود در حوزه نهادهای بین المللی، مکانیزم های غلط جهت ثبت این نشانه ها و نگاه دولت- ملت حاکم برآن، با جمع آوری و ارایه مستندات حتی نشانه های فرهنگی ذاتی دیگر کشورها را به نام تاریخ خود به ثبت برساند. چوگان را شاید بتوان از جمله این نشانه های فرهنگی و معنوی آشکار ایرانی دانست که سرچشمه و شکوفایی آن به دوران ایران باستان بازمی گردد و جمهوری آذربایجان تلاش دارد با بهره گیری از همین پیشینه باستانی، هویت تاریخی خود را عمیق تر و تاریخی تر بنمایاند. چنین نگاهی گرچه از منظر جمهوری آذربایجان نگاهی راهبردی برای این کشور تلقی می گردد اما برای ایران و کشورهای دیگر که در مرکز ارزش های فرهنگی قرار دارند بعنوان عاملی امنیت زدا تلقی می گردد.

 جمع بندی

سوابق فرهنگی ورزش چوگان در ایران نشان می دهد که این ورزش از دوران باستان تاکنون در منطقه فلات مرکزی ایران انجام می شده و حتی سوابق نوشتاری نظیر شاهنامه فردوسی و تصاویر مینیاتوری تاریخی، ماهیت این بازی در ایران و سابقه فوق العاده تاریخی آن را نشان می دهند. این بازی از دوره ی هخامنشیان تاکنون در ایران مطرح بوده است. براین مبنا این سوال را بایستی برای دولتمردان جمهوری آذربایجان مطرح کرد که ورزشی با این سابقه چرا باید از سوی جمهوری آذربایجان به یونسکو معرفی گردد و چرا دولتمردان این کشور به ایران فرهنگی بعنوان فرصتی تاریخی جهت عمیق تر نشان دادن پیشینه تاریخی خود نگاه می کنند؟ و از دیگر سو سوالی دیگر نیز برای دولتمردان حوزه فرهنگ ایران مطرح می گردد که ورزشی با چنین پیشینه باستانی چرا تاکنون توسط ایران به یونسکو جهت ثبت معرفی نگردیده است و چرا نگاه راهبردی به حوزه فرهنگ به وادی فراموشی سپرده شده است؟

از سهراب انعامی

نقل از : ایرنا