انواع کوه و طبقه بندی کوه‌ها

کوه‌ها در مقیاس وسیعی متنوع‌اند و از نظر جنس، ساختمان، سن و سایر مشخصات نیز با یکدیگر تفاوت دارند. حتی دو کوه هم نمی‌توان یافت که کاملا شبیه به یکدیگر باشند، پس بنابراین می‌توان  انواع کوه‌ها را بر اساس بازرترین ویژگی آن‌ها تقسیم‌بندی کرد. یکی از مبناهای دسته‌بندی کوه‌ها می‌تواند چگونگی تشکیل کوه‌ها باشد که بر این اساس می‌توان کوه‌ها را به چهار نوع اصلی تقسیم نمود:

1. کوه‌های چین خورده یا پرچیده (Folded mountains)
2. کوه‌های آتشفشانی (Volcanic mountains)
3. کوه‌های قطعه‌ای-گسلی (Fault-block Mountains)
4. کوه‌های بالا خمیده (Upwarped mountains)

سلسله کوه‌هایی که معمولا یک نوع بوده و در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند، سیستم کوه‌ها را بوجود می‌آورند. علاوه بر انواع اصلی ذکر شده، بعضی نواحی بدون آنکه تغییر شکل قابل ملاحظه‌ایی در پوسته زمین به‌وجود آورند، دارای عوارض کوهستانی می‌باشند. مانند فلات‌ها-Plateau (نواحی مرتفعی که اساسا افقی هستند) که ممکن است به صورت زمین‌های ناهمواری درآیند.

کوه‌های ناشی از چین خوردگی

کوه‌های موسوم به کوه‌های چین خورده (Folded mountains) یا کوه‌های پیچیده (Complex mountains) از بزرگترین و پیچیده‌ترین کوه‌ها به شمار می‌روند. شکل عمومی آن‌ها بصورت قوس‌هایی است که چند صد کیلومتر عرض و هزاران کیلومتر طول دارند. کلمه چین که همراه نام آن‌ها ذکر می‌شود، به خوبی می‌تواند طبیعت این دسته کوه‌ها را بنمایاند. بدین معنی که چین خوردگی سنگ‌ها که غالبا بسیار در هم و پیچیده است، این کوه‌ها را بوجود آورده است.
از جمله ویژگی‌هایی دیگر این کوه‌ها ضخامت فوق‌العاده زیاد طبقات چین خورده رسوبی را می‌توان نام برد به‌طوری که در بعضی موارد، ضخامت آنها به 15,000 متر و بیشتر نیز می‌رسد. در کوهای چین‌خورده هر چند، چین خوردگی بسیار واضح و آشکار است، ولی فعالیت‌های دیگری نظیر گسل خوردگی، دگرگونی و فعالیت‌های آذرین نیز ممکن است به درجات گوناگونی در آنها مشاهده شود. اکثر کمربندهای اصلی کوه‌ها مانند کوه آلپ، اورال، هیمالیا و آپالاش از این نوع هستند. به علت اینکه کوه‌های پیچیده قسمت اعظم و اصلی کوه‌های جهان را تشکیل می‌دهند، عمدتا مکانیزم و فرآیند تشکیل کوه‌ها را با این روش توضیح می‌دهند.

کوه‌های آتشفشانی

از تجمع مواد آتشفشانی در سطح زمین، کوه‌های آتشفشانی حاصل می‌شوند. در اکثر کوه‌های ناشی از چین خوردگی نیز می‌توان آثار فعالیت‌های آتشفشانی متعددی را مشاهده کرد، مثلا در کوه های آند طبقات ضخیمی از سنگ های آتشفشانی وجود دارد، اما مقصود از کوه‌های ناشی از فعالیت‌های آتشفشانی، کوه‌هایی است که منحصرا توسط آتشفشان‌ها بوجود آمده‌اند. قسمت اعظم کوه‌های ناشی از آتشفشان در زیر دریاها قرار دارند که در بعضی موارد قله کوه از آب بیرون آمده است (مثل کوه‌های هاوایی)، ولی در اکثر حالات، تمامی رشته کوه‌ها در زیر آب واقع شده است.
نوع بخصوصی از کوه‌های آتشفشانی به نام قوس‌های جزیره‌ای خوانده می‌شود. تحت این نام رشته کوه‌هایی متشکل از آندزیت و بازالت جای می‌گیرند که طولشان گاهی به 2,000 کیلومتر و بیشتر نیز می‌رسد و جزایری را تشکیل می‌دهند. کوه‌های آتشفشانی در خشکی نادر است. مثلا در ایالات متحده آمریکا، تنها کوه‌های کاسکاد Cascade از این نوع‌اند. این رشته کوه‌ها از آتشفشان‌های متعددی تشکیل شده که جنس گدازه آن‌ها آندزیت است و در طول بیش از 900 کیلومتر گسترش دارند. نوع فعالیت‌های آتشفشانی باعث بوجود آمدن انواع مختلفی از کوه‌های آتشفشانی می‌شود که عبارتند از:

• آتشفشان‌های سپری

آتشفشان‌های سپری حاصل فعالیت‌های آتشفشان‌های ساکت و آرام می‌باشد. به صورتی که مواد مذاب و گدازه از دهانه آتشفشان خارج شده و در سطح زمین پخش می‌شود. مخروط حاصل از این نوع آتشفشان ها کم ارتفاع می‌باشد. شیب آنها نیز کم بوده و بندرت از 10 درجه بیشتر خواهد بود. ترکیب این نوع آتشفشان‌ها بازالتی می‌باشد.

• آتشفشان‌های ولکانو

این نوع آتشفشان‌ها ترکیب ریولیتی یا آندریتی داشته و از نوع انفجاری می‌باشند. در این آتشفشان‌ها ارتفاع مخروط حاصله به دلیل بالا بودن گرانروی گدازه‌ها و همچنین انفجاری بودن آن‌ها زیاد بوده و شیب آن‌ها نیز تند می‌باشد. آتشفشان‌های ولکانو از مواد پروکلاستیکی ساخته می‌شوند. دهانه آتشفشان‌ها بدلیل بالا بودن میزان چسبندگی مواد، مسدود شده و با بالا رفتن فشار منفجر شده و مواد پروکلاستیکی آزاد می‌شوند.

• آتشفشان‌های مرکب

این نوع اتشفشان‌ها معمولا دارای شیب تند و حدود 20 الی 30 درجه بوده و با خروج متناوب گدازه‌های روان و مواد پروکلاستیک ساخته می‌شوند. ترکیب آتشفشان‌های مرکب ریولیتی-آندریتی بوده و بخاطر چسبندگی مواد در حین حرکت آرام خود در دامنه‌ها منجمد می‌گردد و باعث مسدود شدن دهانه آتشفشان می‌گردد. وقتی در حین فعالیت مجدد فشار به حد کافی می‌رسد، دهانه آتشفشان منفجر شده و مواد پروکلاستیکی را به بیرون پرتاب می‌کند و در فعالیت بعدی مجددا مواد سیال، مواد آذر آواری قبلی را می‌پوشانند.

کوه های قطعه‌ای-گسلی

در بسیاری از نقاط زمین، کوه‌های مجزایی که مرتفع‌تر از زمینهای اطرافشان هستند، دیده می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که در چنین مواردی، این قسمت‌های مرتفع، بوسیله گسل‌های عادی، که لغزش عادی آن‌ها زیاد است از نواحی مجاور بالاتر قرار گرفته‌اند. کوه‌های قطعه‌ای- گسلی در حقیقت قسمت‌هایی از پوسته‌اند که در نتیجه نیروهایی که از پایین به آن‌ها اثر کرده، به سمت بالا حرکت کرده و کوه‌های گسلی را به وجود آورده‌اند. در بعضی موارد، نشانه‌هایی در دست است که در محل کوه‌های گسلی، قبلا کوه‌های ناشی از چین‌خوردگی وجود داشته، و‌لی قبل از پیدایش کوه‌های اخیر فرسوده شده و از بین رفته‌اند.
کوههای قطعه‌ای-گسلی (fault-block mountains) هنگامی بوجود می‌آیند که واحدهای عظیم سنگی جابجا شوند. این واحدهای سنگی اغلب با گچ شدگی طبقات در امتداد گسل‌های عادی با شیب زیاد همراه هستند. لازم به ذکر است که گسل‌های عادی و نرمال در اثر نیروهای کششی بوجود می‌آیند. در سیستم کوه‌های قطعه‌ای-گسلی معمولا پوسته زمین بطور عرضی به صورت صدها قطعه شکسته در آمده و سلسله کوه‌های تقریبا موازی را بوجود آورده است. طول متوسط هر قطعه در حدود 80 کیلومتر می‌باشد.

کوه های بالا خمیده

کوه‌های بالاخمیده  به همراه بالا خمیدگی پوسته و در بعضی مواقع به علت جابجایی عمودی در امتداد گسل‌های بزرگ بوجود می‌آیند. برخی از این نوع کوه‌ها در پی سنگ آذرین قدیمی و دگرگونی تشکیل یافته‌اند، که زمانی به صورت قسمت هموار فرسایش یافته و سپس با رسوب پوشیده شده‌اند. وقتی که ناحیه ذکر شده به سمت بالا خمیده شد، فرسایش قشر طبقات رسوبی را کنار زده و هسته‌ای از سنگ‌های آذرین و دگرگونی در یک دشت هموار و وسیع قد علم می‌کند.

نویسنده: نسیم صادق زاده