صرفنظر از این موضوع، گردشگری انواع مختلفی دارد که طیف وسیعی از فعالیت‌های گردشگری را شامل می‌شود. این فعالیت‌ها غالبا بنابر جاذبه‌های گردشگری و طبیعی هر منطقه تعریف می‌شوند. از این رو، معرفی و تشخیص انوع گوناگون گردشگری برای این صنعت بسیار حائز اهمیت است.
از این نگاه کلی به صنعت گردشگری که بگذریم، ایران به این دلیل که در موقعیت جغرافیایی خاصی قرار گرفته دارای اقلیم متنوع و زیبایی است، به‌گونه‌ای که میتوان گفت این قابلیت را دارد که در هر شاخه‌ای از صنعت گردشگری حرفی برای گفتن داشته باشد.
یکی از حوزه‌هایی که کشورمان ظرفیت‌های بی‌نظیری در آن دارد، گردشگری کوهستان است. فلات ایران با در اختیار داشتن دو رشته کوه اصلی البرز و زاگرس و قلل متعدد و ارتفاعات متفاوتی که دارد، جایگاه ویژه‌ای در صنعت گردشگری کوهستان در سطح جهان، به خود اختصاص داده است. این پتانسیل‌های فراوان طبیعی و خدادادی به نوعی نقطه عطف صنعت گردشگری کوهستان در ایران محسوب می‌شوند.
به طور کلی، دولت‌ها در کشورهایی که در مناطق کوهستانی واقع شده‌اند عموما اکوتوریسم و گردشگری کوهستانی را یکی از راه‌های مقابله با مشکلات ناشی از فقر و عقب‌ماندگی می‌دانند. به عنوان مثال، کشورهای اروپایی از قبیل فرانسه و سوئیس به دلیل وجود پتانسیل‌هایی در این حوزه، نگاه ویژه‌ای به ایجاد اشتغال و کسب درآمد از کوهستان دارند. علاوه بر این کشورهای پیشرفته، کشورهایی مانند نپال و پاکستان نیز با وجود اینکه در زمره کشورهای جهان سوم قرار گرفته‌اند، توانسته اند نهایت استفاده را از وجود رشته کوه‌های همیالیا ببرند. با این وجود اما، در ایران نتوانسته‌ایم به درستی از این ظرفیت‌ها استفاده کرده و از این مواهب خدادادی بهره‌مند شویم.
چرا گردشگری در کوهستان جذابیت دارد؟
همانطور که اشاره شد، یکی از پتانسیل‌های عظیم صنعت گردشگری کشور که تا کنون توجه چندانی به آن نشده است مناطق کوهستانی و قله‌های مرتفعی است که در ایران وجود دارد. گردشگری زمستانی و ورزشی در فصل سرما و گردشگری کوهستان در تمام فصول جذابیتی است که همواره مورد توجه گردشگران قرار گرفته و به هیچ عنوان نمی‌توان از آن غافل ماند.
همچنین، روستاهای سرسبز کوهپایه‌ای با چشمه‌های طبیعی و پوشش گیاهی غنی که اغلب قابلیت مصرف خوراکی و پزشکی دارند، قطعا برای هر فردی جذاب هستند. علاوه بر همه اینها، کوهستان‌ها مکان مناسبی برای بومگردی هستند و از آنجاکه ساکنان خونگرم و مهمان‌نوازی هم دارند ظرفیت بی‌نظیری را در این مناطق به‌وجود آورده‌اند.
به نظر می‌رسد همه اینها برای یافتن پاسخ این سوال که چرا گردشگری در کوهستان جذابیت دارد، کافی باشد. اما این همه ماجرا نیست. قطعا چنین موقعیتی نه تنها جذابیت گردشگری محسوب می‌شود، بلکه کوهستان به‌عنوان یک منطقه بی‌نظیر گردشگری، می‌تواند منجر به کسب درآمد پایدار و توسعه اقتصادی کشورها نیز شود.
گردشگری کوهستان تاثیر بسزایی در رشد اقتصادی کشورها و کاهش فقر روستاهای نواحی کوهستانی دارد. به همین دلیل است که از حدود دو دهه پیش مقوله اکوتوریسم و گردشگری کوهستان به یکی از شاخه‌های مهم صنعت گردشگری بدل شده است.
مزیت‌های گردشگری کوهستان
کوهستان‌ها هریک دارای منظره‌های متفاوتی هستند، این عدم یکنواختی مورد توجه بسیاری از گردشگران عاشق طبیعت است. وجود چشم‌اندازهای متنوع و بی‌نظیر می‌تواند به‌عنوان مهم ترین منابع تفرجگاهی مردم جهان مطرح شود.
فضاهای متنوع، دشت‌های محصور در دل سنگ‌ها، مناظر چشم‌نواز و گاه عجیب، وجود پدیده‌های طبیعی مانند غارها، چشمه‌ها، دریاچه‌های کوهستانی، پهنه‌های آبی، آبشارها و تنگه‌ها از مهمترین جاذبه‌های گردشگری کوهستان محسوب می‌شوند.
علاوه بر همه اینها، کوه‌ها به‌عنوان بزرگترین منابع تنوع زیستی پناهگاه تعداد بیشماری از گونه‌های گیاهی و جانوری هستند که در سرزمین‌های پایین‌دست بر اثر فعالیت‌های انسان‌ها نابود شده‌اند. یکی دیگر از مزیت‌های گردشگری کوهستان، به مقوله زمین‌شناسی و توپوگرافی یک سرزمین برمی‌گردد که با نگاه تخصصی‌تر میتوان از آن با عنوان ژئوتوریسم نام برد که خود به‌عنوان یکی از شاخه‌های صنعت گردشگری مطرح می‌شود.
با توجه به اینکه گردشگری کوهستان برای اکثر مردم دنیا جذاب است، این شاخه از صنعت گردشگری به دلیل وجود کوهستان‌های متعدد در ایران و ارزان بودن سفر به ایران می‌تواند گردشگران بیشماری را از سراسر جهان به ایران بکشاند و چه چیزی از این بهتر است؟
برخی از استان‌های کشور مانند استان کردستان و استان البرز به دلیل آنکه در مناطق کوهستانی قرار گرفته‌اند دارای پتانسیل‌های زیادی در حوزه طبیعت‌گردی هستند این در حالیست که تاکنون هیچ اقدام چشمگیری در زمینه بهره‌وری از این ظرفیت‌ها صورت نگرفته است. چرا که هنوز در کشور به طبیعت‌گردی کوهستان به مفهوم خاص آن، نگاه تخصصی نشده است.
عدم وجود امکانات زیرساختی و رفاهی کافی از قبیل مراکز اقامتی برای حضور گردشگران و مسافران در کوهستان، به عنوان نخستین اقدام در راستای توسعه گردشگری در مناطق بکر طبیعت، صحتی بر این ادعاست. قطعا در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار حضور گردشگران در مناطق کوهستانی و طبیعت بکر آن را داشت. از این روست که می‌بینیم در این حوزه عملا جاذبه‌ای برای جذب گردشگر در کشورمان وجود ندارد و تا کنون نتوانسته‌ایم از این پتانسیل عظیم بهره چندانی ببریم.
چه باید کرد؟
بسیاری از فعالان این حوزه معتقدند با اندکی سرمایه‌گذاری در این حوزه میتوان گام مثبتی در زمینه جذب گردشگران به‌ویژه علاقه‌مندان به کوهنوردی و طبیعت‌گردی برداشت، واضح است که نخستین نتیجه این اتفاق ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای ساکنان بومی مناطق کوهستانی خواهد بود.
ایجاد اقامتگاه‌های رفاهی، جان پناه‌ها و زیرساخت های لازم در دامنه کوه‌ها و مناطق کوهستانی برای رسیدن به چنین شرایطی از اصول مهم و ضروری است. برای تحقق این امر میتوان با در نظر گرفتن تسهیلات کم‌بهره و تشویق سرمایه‌گذاران بخش خصوصی شرایط را تا حدودی بهبود بخشید.
بنابراین، تهیه و تدوین نقشه جامع مسیرهای طبیعت‌گردی و کوهستانی در این مورد خاص از مهمترین وظایف وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و اداره‌های وابسته به آن در استان‌هایی که از چنین ظرفیتی برخوردارند، است.
